Redelijkheid en billijkheid; laatste strohalm of stevig houvast?

In het arrest van de Hoge Raad HR 11 juli 2014 (ECLI:NL:HR:2014:1629) komt de vraag aan de orde of de werkgever de schade aan een leaseauto als gevolg van onzorgvuldigheid van de werknemer op die werknemer kan verhalen. De beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid speelt bij de beantwoording een centrale rol.

Wat is er aan de hand?

De werkgever heeft met betrekking tot een aan de werknemer verstrekte leaseauto een verzekering afgesloten die geen dekking biedt bij opzet, roekeloosheid ofonzorgvuldig handelen door de werknemer. De werknemer heeft de autosleutels in de deur van een woonhuis laten hangen, de auto wordt met behulp van de in het slot achtergelaten sleutel gestolen en vervolgens beschadigd teruggevonden. De schade wordt begroot op de dagwaarde van de auto van € 11.500,00.  De leaseregeling tussen werkgever en werknemer bepaalt dat de werkgever in dat geval de schade op de werknemer kan verhalen.

Pacta sunt servanda

Uitgangspunt is dat een overeenkomst de rechtsgevolgen heeft die tussen partijen zijn overeengekomen. Pacta sunt servanda, oftewel: afspraken moeten worden nagekomen, wordt dan vaak geroepen. Dit is in het algemeen ook juist, maar niet in alle gevallen.

Beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid

De wetgever heeft uitdrukkelijk bepaald dat een tussen partijen op grond van een overeenkomst geldende bepaling niet van toepassing is wanneer dit in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zou zijn. Deze beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid moet naar vaste jurisprudentie door rechters echter met grote terughoudendheid worden toegepast. Er moet sprake zijn van specifieke feiten en omstandigheden, die maken dat onverkorte toepassing van een contractuele afspraak in het licht van de omstandigheden van het geval onaanvaardbaar is. Anders gezegd, alleen in zeer uitzonderlijke gevallen kunnen de rechtsgevolgen van een overeenkomst tussen partijen worden beperkt of kan een bepaling buiten toepassing worden gelaten.

Wat vraagt de redelijkheid en billijkheid van contractanten?

Om te kunnen bepalen wat dan naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is, moet eerst worden vastgesteld wat de redelijkheid en billijkheid van contractanten vraagt. In de wet is vastgelegd dat daarbij onder andere rekening moet worden gehouden met algemeen erkende rechtsbeginselen. Aan de hand daarvan worden de begrippen redelijkheid en billijkheid in een concreet geval als het ware ingekleurd. In het arbeidsrecht is de verplichting zich als goed werkgever te gedragen zo’n algemeen erkend rechtsbeginsel dat in het onderhavige geval de redelijkheid en billijkheid kleur en inhoudgeeft.

Vaak wordt een beroep op de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid vanwege het uitzonderlijke karakter beschouwd als een laatste strohalm. De laatste halte voor een zekere veroordeling. Hoe anders is het beeld dat ontstaat bij lezing van dit arrest van de Hoge Raad.

Het oordeel van de Hoge Raad

De Hoge Raad overweegt dat de verplichting zich als goed werkgever te gedragen in dit specifieke geval in de weg staat aan het verhalen van de schade door de werkgever op de werknemer. De eis van goed werkgeverschap brengt volgens Hoge Raad mee dat een werkgever schade die niet is verzekerd, en van meer dan geringe omvang is, niet op de werknemer kan verhalen. Daarbij speelt een belangrijke rol dat in dit specifieke geval de schade wel zou zijn gedekt bij een gebruikelijke verzekering, die alleen geen dekking biedt bij opzet of roekeloosheid. De redelijkheid en billijkheid blijkt in dit geval niet slechts een laatste strohalm, maar een stevig houvast.

De uitzondering

De Hoge Raad formuleert in zeer heldere bewoordingen onder welke voorwaarden mag worden afgeweken van de algemene regel dat de eis van goed werkgeverschap meebrengt dat een werkgever niet-verzekerde schade van meer dan geringe omvang niet op de werknemer kan verhalen wanneer deze schade wel gedekt zou zijn bij een gebruikelijke verzekering die alleen geen dekking biedt bij opzet en roekeloosheid. De Hoge Raad overweegt dat deze algemene regel uitzondering lijdt:

“…als de werkgever de werknemer zelf heeft laten kiezen tussen, aan de ene kant, een volledige verzekering en, aan de andere kant, een beperkte verzekering met de mogelijkheid van verhaal door de werkgever op de werknemer van niet door die verzekering gedekte schade, en de werknemer ondubbelzinnig heeft gekozen voor de beperkte verzekering.”

In het geval de werknemer een duidelijke keuze is voorgehouden en de werknemer een weloverwogen besluit heeft kunnen nemen is ook verhaal van niet-gedekte schade mogelijk. In dat geval is door de werkgever voldaan aan de verplichtingen van goed werkgeverschap en komt de werknemer geen beroep toe op de (beperkende Werking van) de redelijkheid en billijkheid.

En zo draagt de redelijkheid en billijkheid niet voor het eerst bij aan de ontwikkeling van het contractenrecht in het algemeen, en het arbeidsrecht in het bijzonder.

Meer informatie

Deze blog is een bewerking van het commentaar dat door Maatwerk Advocaten als deskundige is gegeven bij de rubriek “De Uitspraak” in het NRC Handelsblad. Dit commentaar is na te lezen op de website van deze krant en de website van het Nederlands Juristenblad.

Voor meer informatie over de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid, de nakoming van overeenkomsten, de leaseregeling of het verhalen van schade kunt u vrijblijvend contact opnemen met Diederik Maat via 050 7600 900 0f maat@maatwerk-advocaten.nl.